قابل توجه است؛ چرا كه تربيت فرزند يگانه آن هم از راه دور شيوه اي خاص مي طلبد.

مهم ترين هدف ازدواج، كه همان تربيت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد و ياد خداوند متعال ميهمان قلبهاي پاك زن و مرد بوده و آنها بايد، ضمن رعايت ساير آداب نكاح، از خداوند فرزند سالم و صالح طلب كنند. در كتاب شريف فقه الرضا، كه به حضرت رضا (ع) منسوب است، در مورد اولين برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنين آمده است: هنگامي كه زن به خانه تو وارد شد، پيشاني اش را بگير؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفته ام و با ميثاق تو بر خود حلال كرده ام؛ پروردگارا، از او فرزند با بركت و سالم روزي ام كن و شيطان را در نطفه ام شريك مساز و سهمي براي او قرار مده.»

ج) مراقبتهاي ايام بارداري

بعد از انعقاد نطفه، مراقبتهاي ايام بارداري بسيار مهم و ضروري است. توجه به وضعيت رواني همسر، گستراندن بستر آرامش در منزل و خارج آن و نيز تغذيه مناسب و سالم از ضرورتهاي اين دوره است. علاوه بر غذاي سالم و مقوي، استفاده از برخي ميوه ها و خوراكيها مي تواند در آينده كودك و شخصيت و صفاتش مؤثر باشد، بدين جهت، معصومان عليهم السلام بهره گيري از برخي خوردنيها در ايام بارداري توصيه كرده اند.

محمد بن سنان از امام رضا (ع) نقل كرده است كه آن حضرت فرمود:

«همسران باردارتان را كندر دهيد؛ اگر حمل آنها پسر باشد، پاكيزه قلب و دانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زيبا مي شود و نزد شوهرش منزلت مي يابد.»

ناگفته پيداست كه اين نوع خوراكيها علت تامه پديد آمدن اين صفات نيست و عوامل ديگر

هم مؤثر است.

همراه او و قابله درون اتاق برو. آنگاه حضرت چراغي در اتاق گذاشت و در آن را بست. هنگام وضع حمل خيزران چراغ خاموش شد و او ناراحت گرديد. در اين وضعيت بوديم كه حضرت جواد (ع) به دنيا آمد در حالي كه بر روي او چيز نازكي مانند پارچه بود، نورش تمام اتاق را روشن كرد و ما به آن نگاه مي كرديم. آنگاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا كردم. در اين هنگام امام رضا (ع) آمد، در اتاق را باز كرد، جواد (ع) را گرفت، در گهواره گذاشت و به من فرمود:

«يا حكيمه الزمي مهده ؛ حكيمه مراقب گهواره اش باش …

توجه حضرت بود. يحيي صنعاني مي گويد:

در مني بر حضرت رضا (ع) وارد شدم، در حالي كه جواد (ع) در دامان حضرت نشسته بود و حضرت به او موز مي داد.

گوناگون بهره مي گرفت. گاهي اوج محبت خود را در قالب جمله زيباي «بابي انت و امي (پدر و مادرم به فدايت) نشان مي داد و زماني او را در آغوش مي گرفت، به سينه خود مي فشرد و مي بوسيد. اباصلت مي گويد:

هنگامي كه جواد (ع) بر بستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا (ع) از بستر برخاست، به سوي او رفت، دست بر گردنش انداخت، او را به سينه فشرد، ميان دو چشمش را بوسيد و با او سخن گفت … محبت كليد حل بسياري از مشكلات تربيتي است. گاهي والدين در مقابل اصرار زياد كودكان بر خواستهاي غير معقول يا غير ممكن، رفتاري تند و نامناسب ابراز مي كنند؛ ولي حتي در چنين موقعيتي رفتار محبت آميز مناسبتر و مؤثرتر است.

اميه بن علي نقل مي كند:

در سالي كه امام رضا (ع) حج به جاي آورد و سپس به خراسان رفت، من در مكه همراه امام (ع) بودم و امام جواد (ع) نيز همراهش بود. امام (ع) با خانه كعبه وداع كرد. وقتي طوافش تمام شد، به طرف مقام [ابراهيم] رفت و در آنجا نماز گزارد. جواد (ع) كه خردسال بود، بر دوش موفق (غلام حضرت) طواف داده مي شد. جواد (ع) به طرف حجر [اسماعيل] رفت، در آنجا نشست و اين امر مدتي طول كشيد. موفق به او گفت: جانم به فدايت باد، برخيز.

او فرمود:

بر نمي خيزم تا وقتي كه خدا بخواهد و در چهره اش غم نمايان شد. موفق خدمت امام رضا (ع) آمد و گفت: جانم به فدايت باد، جواد (ع) در حجر نشسته، برنمي خيزد. امام رضا (ع) به طرف جواد (ع) آمد و فرمود:

برخيز، اي حبيب من.

جواد (ع) فرمود:

چگونه برخيزم، در حالي كه شما با كعبه چنان وداع مي كنيد كه گويا هرگز به سويش باز نمي گرديد! [براي بار سوم] امام رضا (ع) فرمود:

برخيز، اي حبيب من. جواد (ع) برخاست.

از اين حديث شريف در مي يابيم كه امام رضا (ع) در مقابل اصرار جواد (ع) هرگز به او تندي نكرد؛ بلكه با جملات محبت آميزي چون «قم يا حبيبي و صبر و حوصله فرزند خردسالش را قانع كرد.

مي داد …

كانون خانواده فاصله مي گيرد و حضور فيزيكي ندارد، بايد همچنان از وضعيت فرزندانش آگاه باشد و بر كار آنها نظارت كند. سفارشهاي پيش از مسافرت و مكاتبه با فرزند در طول سفر، امري ضروري و كارساز است. حضرت رضا (ع) كه به سبب ستم فرمانروايان ناگزير مدتي دور از وطن و خانواده به سر برد، به شكلهاي گوناگون همچون نامه و پيامهاي شفاهي از دور بر وضعيت فرزندش جواد (ع) نظارت مي كرد و راهنمايي هاي لازم را به وي ارائه مي دادند. چنانكه پيش از رفتن به خراسان درباره فرزندانش آنچه شايسته مي نمود، سفارش كرد. اشاره به دو نمونه از رفتار آن حضرت در اين زمينه بسيار سودمند مي نمايد:

الف) قبل از سفر

ابي محمد وشاء از امام رضا (ع) نقل كرد كه حضرت فرمود:

هنگامي كه خواستم از مدينه به سوي خراسان حركت كنم، اهل و عيال خود را جمع كردم و از آنها خواستم كه با صداي بلند بر من بگريند. سپس دوازده هزار دينار بين آنها تقسيم كردم و گفتم: من هرگز به سوي شما بر نمي گردم. سپس دست جواد (ع) را گرفتم، وارد مسجد پيامبر (ص) شدم، دست او را بر قبر گذاشتم و از رسول خدا (ص) نگهداري اش را طلب كردم. جواد (ع) [راز كارم را] دريافت و گفت: پدر و مادرم به فدايت، به سوي دشمن مي روي؟ حضرت همه وكلاء و خدام خود را سفارش كرد كه به سخنان جواد (ع) گوش فرا دهند، از او اطاعت كنند، با او مخالفت نورزند و بعد از وفات من به وي بگروند. و آنها را آگاه كردم كه او امام بعد از من و جانشين

من است …

ب) بعد از سفر

ابن ابي نصر مي گويد امام رضا (ع) در نامه اي به حضرت جواد (ع) چنين نوشته بود: اي اباجعفر، به من اطلاع دادند كه خدام، هنگام خروج شما از خانه، شما را از در كوچك بيرون مي برند و اين به خاطر بخل آنهاست تا از شما به كسي خيري نرسد؛ [فرزندم] به حقي كه بر گردن تو دارم، از تو مي خواهم كه ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد. هنگامي كه خواستي از خانه خارج شوي،همراه خود طلا و نقره داشته باش و هر كه از تو چيزي خواسته، عطا كن. اگر عموهايت از تو طلب كمك كردند، كمتر از پنجاه دينار عطا نكن و بيشتر از آن به اختيار توست. اگر از عمه هايت كسي از تو كمك خواست، كمتر از بيست و پنج دينار مده و بيشتر از آن به اختيار توست. [فرزندم،] اين سفارش من به خاطر رشد و رفعت مقام توست، پس به ديگران انفاق كن و از خداي صاحب عرش، ترس فقر و تنگدستي نداشته باش.

با واگذاري مسؤوليت بدانان قدرت اداره زندگي را در آنها تقويت كنند. از نكات بسيار زيباي سيره تربيتي امام رضا (ع) توجه به اين امر مهم است. آن حضرت به خوبي براي فرزندش جواد (ع) آينده نگري فرمود و چون مي دانست فرزندش در نوجواني مسؤوليت بزرگ رهبري جامعه اسلامي را به عهده مي گيرد با واگذاردن مسؤوليتها به وي قدرت مديريت و رهبري را در او تقويت كرد. امام هشتم (ع) ، هنگامي كه در مدينه بود، اداره امور خويش را عملا به فرزندش وا نهاد و حضرت جواد (ع) ، با اينكه كودك و نوجوان بود، به خوبي از عهده اين امر برآمد. حنان بن سدير مي گويد:

… پيوسته حضرت جواد (ع) با اينكه كودك و نوجوان بود، اداره امور حضرت رضا (ع) را در مدينه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهي مي كرد و هيچ يك از خدمتگزاران با وي مخالفت نمي كرد. اين سخن بدان معناست كه حضرت جواد (ع) به خوبي مديريت مي كرد و آنها با او مخالفت نمي كردند.

و تنها جواد (ع) آنجا ايستاد. مامون از او پرسيد:

چرا همراه بچه ها فرار نكردي؟ فرمود:

گناهي مرتكب نشدم تا از ترس بگريزم و جاده هم تنگ نيست تا آن را برايت باز كنم، از هر جا مي خواهي عبور كن. مامون [از اين پاسخ تعجب كرد و] پرسيد:

تو كيستي؟ حضرت در جواب فرمود:

من محمد بن علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب عليهم السلام هستم …